WAYNE (TEULU), Sir Forgannwg

MATTHEW WAYNE (c. 1780 - 1853), meistr gwaith haearn a pherchennog pyllau glo

Daeth gyntaf i sylw fel goruchwyliwr ffwrnais Richard Crawshay, Cyfarthfa. Yr oedd gan Crawshay gymaint o feddwl o Wayne nes y gadawodd iddo £800 yn ei ewyllys. Gyda'r arian hwn - bu Crawshay farw yn 1810 - gallodd Wayne ddyfod yn bartner gyda Syr Joseph Bailey, nai Richard Crawshay, i brynu gwaith haearn llewyrchus Nantyglo, a gymerwyd ar les ganddynt 28 Mawrth 1811. Llwyddodd y partneriaid gymaint nes i Wayne allu ymneilltuo o'r bartneriaeth c. 1820 i wneuthur lle i frawd Syr Joseph Bailey, sef Crawshay Bailey, â digon o arian ganddo i ddechrau busnes drosto'i hun. Ymddengys iddo ddychwelyd i ardal Cyfarthfa. Yn 1823 yr oedd yn rhyddddeiliad tir yn Gelli-deg, Merthyr Tydfil, ac yn aelod amlwg a haelionus yn Hen Dŷ Cwrdd Cefn Coed y Cymer. Yn nhir y capel hwn y claddwyd ef a'i wraig, Margaret, merch William Watkyn, amaethwr, Pen-moel-allt, Cwm Taf.

Yn 1827 sefydlodd Wayne ei waith haearn ei hun yn y Gadlys, Aberdâr; yr oedd George Rowland Morgan ac Edward Morgan Williams hefyd yn y busnes hwn, eithr ymneilltuodd Edward Morgan Williams yn 1829. Ar Wayne yr oedd prif ofal y gwaith ar y cyntaf - nid oedd gan ei feibion (isod) ran ynddo. Gwaith bychan, cryno, ydoedd o'i gymharu â'r gweithydd yn Abernant, Llwydcoed, etc.; dim ond un ffwrnais a oedd ynddo am gryn amser. Yn 1828 anfonodd y cwmni 444 tunell o haearn ar y gamlas i Gaerdydd. Erbyn 1836 yr oedd y swm wedi cyrraedd 1,291 tunnell - a dyma'r pryd y daeth y meibion i'r busnes, a hynny oblegid fod y tad yn mynd i oedran. Dywedai ysgrifennydd yn y Cardiff and Merthyr Guardian, 12 Mawrth 1853, sef wedi marw Wayne, mai efe oedd y cyntaf i anfon glo i Gaerdydd o fasn glo Aberdâr, ac mai iddo ef, yn anad neb, yr oedd llwyddiant diwydiannol Aberdâr yn fwyaf dyledus gan mai efe oedd y cyntaf i ddarganfod rhinweddau gwerthfawr y glo ager, a dyfod â'r glo hwn i sylw'r cyhoedd. Eithr ei fab ef, Thomas Wayne, a gaiff y clod am hyn fel rheol; dywedir mai ef a anogodd ei dad a'i frawd hŷn i gloddio am y wythïen lo bedair troedfedd enwog, fel y gwnaethai Lucy Thomas, Waunwyllt, Merthyr Tydfil. Gyda theulu David, Abernant-y-groes, Cwmbach, a'i ddau fab, Thomas a William Watkin Wayne (isod), ffurfiodd Matthew Wayne gwmni a alwyd Wayne's Merthyr-Aberdare Steam Coal Company a dechreuwyd cloddio'r pwll ym Mehefin 1837. Wedi iddynt gloddio 49 llath i lawr cyraeddasant y glo a dangosasant esiamplau ohono yn Llundain ar 13 Rhagfyr. O hyn ymlaen yr oedd y tad a'r meibion yn brysur gyda'r gwaith haearn yn y Gadlys a'r gweithydd glo a oedd yn gyswllt â hwy (Pwll Newydd a'r Graig), a chyda'r pwll newydd yn Cwmbach. Yn 1839 anfonwyd 1,081 tunell o haearn a 3,373 tunell o lo i ffwrdd, yn 1845 codwyd 38,000 tunell o lo o lofa Cwmbach, ac yn 1846 codwyd 48,000 tunell; erbyn hyn yr oedd yr haearn a'r glo yn cael eu hanfon ar y rheilffordd yn ogystal ag ar y gamlas i Gaerdydd. Yn 1850 yr oedd pedair ffwrnais yn y Gadlys, a'r un flwyddyn sefydlwyd y Gadlys Tin Works.

Bu Matthew Wayne farw 7 Mawrth 1853, gan adael pedwar mab -

(1) WILLIAM WATKIN WAYNE (1808 - 1863)

Plasnewydd, Llwydcoed. Yn gynnar yn ei yrfa yr oedd ef yn Maesteg fel swyddog yn y Llynfi Valley Ironworks. Priododd, 1837, Gwenllian, merch Rees Jenkins, Glyncorrwg, a bu un ferch o'r briodas.

(2) THOMAS WAYNE (1810 - 1867)

Bu ef am flynyddoedd yn gynrychiolydd cwmni'r gamlas; yr oedd hefyd yn drysorydd (ac yn un o ymddiriedolwyr) yr Aberdare Turnpike Trust. Wedi i'w dad farw daeth yn rheolwr gwaith haearn y Gadlys, a bu'n ychwanegu at y gwaith a'i wella. Bu farw 29 Mawrth 1867.

(3) MATTHEW WAYNE (1812 - 1852), perchennog y Carmarthen Tin Works

Priododd, ond ni bu iddo blant. Bu farw fis Ionawr 1852 yng Nghaerfyrddin.

(4) WATKIN WAYNE (1815 - 1869)

Tŷ Mawr, Rhondda. Bu iddo yntau gyfran yng ngwaith alcam Caerfyrddin. Bu farw 16 Ebrill 1869.

Yr oedd un o ferched Matthew Wayne (sef y tad) yn briod â William Morgan, Hafod. Disgynyddion o'r briodas hon ydyw'r rhai sydd yn dwyn y cyfenw Wayne-Morgan.

Awdur

Watkin William Price, (1873 - 1967)

Ffynonellau

Gardd Aberdâr yn cynnwys y cyfansoddiadau buddugol yn Eisteddfod y Carw Coch, Aberdar, Awst 29, 1853 (Caerfyrddin 1854)
D. Watkin Jones, Hanes Morganwg (Aberdâr 1874)
T. Lewis, The History of the Hen Dy Cwrdd Cefn Coed y Cymmer (1947)
Charles Wilkins, The South Wales Coal Trade and its Allied Industries, from the Earliest Days to The Present Time (Caerdydd 1888)
Charles Wilkins, The History of the Iron, Steel, Tinplate and - other Trades of Wales with descriptive sketches of the land and the people during the great industrial era under review (Merthyr Tydfil 1903)
Elizabeth Phillips, A history of the pioneers of the Welsh coalfield (1925)
D. Mushet, Papers on Iron and Steel, practical and experimental; a series of … communications … to the Philosophical Magazine, … with … notes (Llundain 1840)
H. Scrivenor, History of the Iron Trade, from the earliest to the present period (Llundain 1841, 1854), 1854
W. H. Smyth, Nautical Observations on the Port and maritime vicinity of Cardiff, with occasional strictures on the Ninth Report of the Taff Vale Railway Directors; and some general remarks on the commerce of Glamorganshire (Caerdydd 1840)
John Lloyd, The early history of the old South Wales Iron Works (1760 to 1840) from original documents (1906)
Archifau LlGC: NLW MS 2878B
Archifau LlGC: Llandaff Diocese Visitations, Queries, etc.
newyddiaduron De Cymru, etc.

Darllen Pellach

Coflein: Nant-y-glo Ironworks

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/