MORGAN (TEULU), Llantarnam, sir Fynwy

Cychwynna pwysigrwydd y teulu hwn (cangen o deulu Morganiaid Pencoyd, yn hawlio eu bod yn disgyn o Cadifor Fawr), pan brynwyd abaty diddymedig Llantarnam yn 1561 gan WILLIAM MORGAN (bu farw 1582), Grange Cefn Vynoch; gyda'r abaty yr oedd y maenorau perthynol iddo - Wentwood a Bryngwyn. Gan William, iarll Pembroke (bu farw 1570), y'u prynwyd; cawsai ef hwynt gan y frenhines Elisabeth yn 1559. Adeiladwyd plasty newydd gyda meini'r abaty eithr ymddengys i Morgan gadw hen greirgell Penrhys fel man pererindod, a defnyddiwyd ei dy ef i gynnal gwasanaeth yr offeren; er gwaethaf hyn i gyd daeth ef yn siryf ei sir yn 1568 a chynrychiolodd hi nid yn unig yn seneddau 1555 a 1557 yn ystod teyrnasiad Mari ond hefyd yn seneddau Elisabeth yn 1559 a 1571.

Dilynwyd ef yn y Senedd, yn 1584 a 1586, gan ei fab EDWARD MORGAN (bu farw 1633), a fu hefyd yn siryf yn 1582; priododd Florentia, ei ferch ef, Syr William Herbert, St. Julians.

Trwy briodas ei aer ef, THOMAS MORGAN, â Frances, ferch Edward Somerset, 4ydd iarll Worcester, daethpwyd â'r teulu yn nes i mewn i wersyll y Pabyddion milwriaethus; er yr ymddengys i Frances gael ei dwyn i fyny yn Brotestant, yr oedd hi wedi ei 'chymodi' â Rhufain trwy offerynoliaeth y Tad Robert Jones, ac yr oedd yn hael yn ei chymorth i genhadaeth Gymreig Cymdeithas Iesu; yr oedd dylanwad ei thad ar y Cyfrin Gyngor yn ei gwneuthur yn bosibl iddo fynd a dyfod yn fwy rhydd nag a ganiateid i Babyddion, ac felly yr oedd yn medru gwasnaethu fel dolen gydiol rhwng cynulliadau gwasgaredig o Babyddion megis y rheini yn Sir y Fflint. Trwy dalu dirwy o £100, cafodd faddeuant am wrthod y llw o deyrngarwch yn 1612.

Mab Thomas Morgan, sef Syr EDWARD MORGAN, a gawsai ei addysg yng Ngholeg Iesu, Rhydychen (ymaelododd fis Mai 1616, B.A. Gorffennaf 1619), a fu'n abl i sefydlu canolfan adran Gymreig Cymdeithas Iesu yn y Cwm, Swydd Henffordd, yn 1635. Yn yr ail 'Bishops' War' (1640) gwnaethpwyd Edward yn swyddog yn y fyddin a chaniatáu iddo godi cymorth gan ei gyd-grefyddwyr - a pharodd y gweithrediadau hyn ddadlau brwd yn y Senedd Faith, eithr ateb Charles oedd ei wneuthur yn farwnig (12 Mai 1642). Ymladdodd dros y brenin yn y Rhyfel Cartrefol, a chymerwyd ef yn garcharor yn Henffordd, 18 Rhagfyr 1645. Gwrthododd 'Senedd y Rump' gydnabod y teitl (17 Chwefor 1652), ac oherwydd fod Morgan yn frenhinwr cymerwyd meddiant o'i stad, a oedd yn werth £911 y flwyddyn, ac nis rhyddhawyd (ar 9 Tachwedd 1654) hyd ar ôl i farw ef (ar 24 Mehefin 1653). Priododd ei chwaer ef, Winifred, â Percy Enderbie, awdur Cambria Triumphans.

Daeth ei aer, Syr EDWARD MORGAN, yr ail farwnig, yn Brotestant, ac felly daeth yn bosibl i'r teulu ailgymryd rhan mewn materion seneddol; yr oedd y 3ydd barwnig, yntau hefyd yn Syr EDWARD MORGAN (bu farw 1681), yn cynrychioli'r sir yn 1680-1.

Pan fu ef farw, heb etifedd gwryw, aeth y stad o feddiant y teulu ac fe'i dilynwyd ef fel barwnig gan fab iau y barwnig 1af, Syr JAMES MORGAN; glynodd ef wrth hen grefydd y teulu, serch bod ei wraig yn Brotestant, a pharhaodd yn 'non-juror' ar ôl chwyldroad 1688. Pan fu ef farw (cyn 1727) daeth y teitl i'w derfyn.

Awdur

Yr Athro Emeritus Arthur Herbert Dodd, (1891 - 1975)

Ffynonellau

Bradney, A History of Monmouthshire, i, 464-7
G. T. Clark, Limbus Patrum Morganiae et Glamorganiae (1886), 322-3
George Edward Cokayne, Complete baronetage (1611-1800) (Exeter 1900-09), ii, 171
Calendar of State Papers, Domestic Series, Jas. I, 137
Calendar of the Committee for Compounding with Delinquents, etc., 1643–1660, i, 132, 467, 511; iii, 2310-2
Foley, Records of the English province of the Society of Jesus (1570-1800), iv, 334
D. Mathew, The Celtic Peoples and Renaissance Europe. A study of the Celtic and Spanish influences on Elizabethan history (1933), 492-3
Rushworth, Historical Collections of Private Passages of State (1721), iii, 163, 394
British Museum Lansdowne Manuscript 153, folios 79, 85
Thomas Morgan, Severall Letters from Colonell Morgan … and Colonell Birch, fully relating the manner of the taking of … Hereford … With a perfect list of the names of the prisoners, etc (London 24 December 1645) …, 5
Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, 1947-8, 71
Catholic Record Society, xxii, 95
W. R. Williams, The parliamentary history of the principality of Wales, from the earliest times to the present day, 1541-1895 (Brecknock 1895), 121, 127

Darllen Pellach

G. Blacker Morgan, Collections towards historical and genealogical memoirs of the Morgan family as represented in the Peerage of England by the Right Hon. the Lord Tredegar (London 1890)
G. Blacker Morgan, Historical and Genealogical Memoirs of the Morgan Family as Represented in the Peerage of England by the Right Hon. the Baron Tredegar (London 1891) (3 cyfrol)

Dolenni Ychwanegol

Wikidata: Q20733931

Dyddiad cyhoeddi: 1953

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/